THÁI THƯỢNG CẢM ỨNG THIÊN

太上感應篇

Lê Anh Minh dịch & chú giải

 

開 經 KHAI KINH

太 極 真 人 誦 曰:太 上 垂 訓 感 應 之 篇. 日 誦 一 遍, 滅 罪 消 愆. 受 持 一 月, 福 祿 彌 堅. 行 之一 年, 七 祖 昇 天. 久 行 不 怠, 名 列 諸 仙.

Thái Cực Chân Nhân tụng 1 viết:Thái Thượng thùy 2 huấn Cảm Ứng chi thiên. Nhật tụng 3 nhất biến 4, diệt tội tiêu khiên 5. Thọ trì nhất nguyệt, phúc lộc di 6 kiên. Hành chi nhất niên, thất tổ thăng thiên. Cửu hành bất đãi 7, danh liệt chư tiên.

TỪ NGỮ

1.Tụng 誦:Thuật thuyết 述說, trần thuật 陳述.  Quần thần tụng công, thỉnh khắc ư thạch 群臣誦功請刻於石 [Sử Ký 史記, Tần Thủy Hoàng Bản Kỷ 秦始皇本紀] (Quần thần báo công, xin khắc vào đá). Nghĩa thông thường của tụng là học thuộc lòng (bối tụng 背誦), như trong câu dưới:tụng3.

2. Thùy 垂:Rủ lòng. Thùy huấn 垂訓:Rủ lòng thương mà dạy bảo.

3. Tụng 誦:Đọc thuộc lòng. Xem tụng1.

4. Biến 遍:Lần, lượt; đồng nghĩa với thứ 次 và hồi 回. Nhật tụng nhất biến 日誦一遍:Mỗi ngày đọc thuộc một lần.

5. Khiên 愆:Lỗi lầm, sai lầm; đồng nghĩa quá thất 過失, quá thác 過錯, thác ngộ 錯誤.  Kim Việt Vương Câu Tiễn khủng cụ nhi cải kỳ mưu, xả kỳ khiên lệnh 今越王勾踐恐懼而改其謀舍其愆令 [Quốc Ngữ 國語, Ngô Ngữ 吳語] (Nay Việt Vương Câu Tiễn sợ hãi mà đổi mưu kế và bỏ đi mệnh lệnh sai lầm). Tội khiên:Tội và lỗi. Kết cấu câu này là cài răng lược:Diệt tội tiêu khiên 滅罪消愆 = Diệt tiêu tội khiên.

6. Di 彌:(1) Lâu dài (trường cửu 長久). (2) Càng thêm (cánh gia 更加). Di ở câu này hiểu theo hai nghĩa:phúc lộc lâu dài bền vững hoặc phúc lộc càng thêm bền vững.

7. Đãi 怠:Lười biếng; dùng trong các từ đãi đọa 怠惰, lãn đãi 懶怠, giải đãi 懈怠 đều có nghĩa là biếng nhác trây lười.

DỊCH

Thái Cực Chân Nhân bảo rằng:Thái Thượng rủ lòng thương mà dạy [người đời] thiên Cảm Ứng này. Mỗi ngày [con người] đọc thuộc một lần thì dứt tuyệt mọi tội lỗi. Thọ trì [hay trì tụng] một tháng thì phúc lộc càng bền. Tụng một năm thì thất tổ siêu thăng [cõi trời]. Trì tụng không bê trễ thì tên [của người tụng] sẽ được ghi vào sổ bộ chư tiên.

GIẢI

Trong bài khai kinh, Đức Thái Cực Chân Nhân bảo rằng Thái Thượng Đạo Tổ vì thương xót thế nhân nên dạy bài Kinh Cảm Ứng. Sau một thời gian nhất định, người trì tụng sẽ xóa được tội lỗi cũ, sẽ tăng phúc lộc, và sẽ được đăng nhập vào sổ bộ chư tiên. Tức là được ghi tên vào tiên tịch, có triển vọng thành tiên.

經 誦 KINH TỤNG

1. 明 義 MINH NGHĨA

太 上 曰:禍 福 無 門 惟 人 自 召. 善 惡 之 報 如 影 隨 形.

Thái Thượng 1 viết:Họa phúc vô môn 2 duy nhân tự triệu. 3 Thiện ác chi báo như ảnh tùy hình.

TỪ NGỮ

1. Thái Thượng 太上:Thái Thượng Lão Quân 太上老君, Thái Thượng Đạo Tổ 太上道祖, Lão Tử 老子.

2. Môn 門:Tức môn lộ 門路 (cửa nẻo). Họa phúc vô môn 禍福無門:Họa phúc không có cửa nẻo nhất định, tức là không có sự ấn định sẵn.

3. Triệu 召:Mời đến, vời đến (chiêu lai 招來, chiêu trí 招致, chiêu dẫn 招引).  Cố ngôn hữu chiêu họa dã 故言有召禍也 [Tuân Tử 荀子, Khuyến Học 勸學] (Cho nên lời nói dẫn tai họa đến vậy).

DỊCH ĐIỀU 1

Thái Thượng nói:Họa và phúc không có cửa nẻo [nhất định] mà do con người triệu vời đến cho mình. Sự báo ứng của điều thiện và điều ác [bám sát lấy con người] như cái bóng đi theo thân hình.

GIẢI ĐIỀU 1

Điều 1 này là tông chỉ 宗旨 của trọn thiên Cảm Ứng, những điều còn lại là minh họa và giải thích thêm điều 1, nên nhan đề gọi là minh nghĩa 明義 (làm rõ ý nghĩa). Thiện ác báo ứng là điều tất nhiên:hành thiện thì thiện báo; hành ác thì ác báo. Không ai thoát khỏi luật nhân quả thiện ác báo ứng này. Sự báo ứng bám sát lấy chúng ta như chiếc bóng không rời thân mình. Hiểu như vậy thì ta mới sợ mà răn lòng, không gây ác (ác ý, ác khẩu, và ác thân).

       

THÁI THƯỢNG CẢM ỨNG THIÊN —太 上 感 應 篇

2. 鑑 察 GIÁM SÁT

是 以, 天 地 有 司 過 之 神, 依 人 所 輕 重 以 奪人 算. 算 減 則 貧 耗, 多 逢 憂 患, 人 皆 惡 之, 刑禍 隨 之, 吉 慶 避 之, 惡 星 災 之, 算 盡 則 死. 又 有 三 台 北 斗 神君, 在 人 頭 上, 錄 人 罪 惡, 奪其 紀 算. 又 有 三 尸 神 在 人身 中, 每 到 庚 申 日, 輒 上 詣 天 曹, 言 人 罪 過. 月 晦 之 日, 灶 神亦 然. 凡 人 有 過, 大 則 奪 紀, 小 則 奪 算. 其 過 大 小 有 數 百事. 欲 求 長 生 者, 先 須 避 之.

Thị dĩ,1 thiên địa hữu Tư 2 Quá chi Thần, y nhân sở khinh trọng dĩ đoạt3 nhân toán.4 Toán giảm tắc bần hao,5 đa phùng ưu hoạn,6 nhân giai ố 7 chi, hình họa 8 tùy chi, cát khánh 9 tị 10 chi, ác tinh tai chi. Toán tận tắc tử. Hựu hữu Tam Thai, Bắc Đẩu Thần Quân 11 tại nhân đầu thượng, lục nhân tội ác, đoạt kỳ kỷ toán.12 Hựu hữu Tam Thi Thần 13 tại nhân thân trung, mỗi đáo Canh Thân nhật,14 triếp 15 thướng nghệ 16 Thiên Tào,17 ngôn nhân tội quá. Nguyệt hối 18 chi nhật, Táo Thần 19 diệc nhiên. Phàm nhân hữu quá, đại tắc đoạt kỷ, tiểu tắc đoạt toán. Kỳ quá đại tiểu hữu sổ bách sự. Dục cầu trường sinh giả, tiên tu 20 tị chi.

TỪ NGỮ

1. Thị dĩ 是以:Vì thế cho nên; đồng nghĩa thị cố 是故, cố 故, nhân thử 因此, sở dĩ 所以.

2. Tư 司:(1) Nắm giữ, phụ trách về (chủ quản 主管, chưởng quản 掌管).  Mệnh Nam Chính Trọng dĩ tư thiên văn 命南正重以司天文 [Sử Ký 史記, Thái Sử Công Tự Tự 太史公自序] (Ra lệnh cho quan Nam Chính tên là Trọng trông coi về thiên văn). (2) Tư cũng có nghĩa là quan sát 觀察.  Tư nhật nguyệt chi trường đoản 司日月之長短 [Sơn Hải Kinh 山海經, Đại Hoang Tây Kinh 大荒西經] (Xem xét sự dài ngắn của ngày và đêm). Tư quá 司過:Xem xét tội lỗi; Tư mệnh 司命:Phụ trách về bổn mạng của thế nhân. Tư Mệnh Thần cũng có thể là Táo Quân. Từ đời Tấn về sau, Táo Quân được xem là thần Tư Mệnh xem xét việc thiện ác của thế gian (Đốc sát nhân gian thiện ác Tư Mệnh chi thần 督察人間善惡司命之神).

3. Đoạt 奪:Định đoạt 定奪, tước đoạt 削奪, tước trừ 削除.

4. Toán 算:Thời gian 100 ngày của đời người (Nhân hoạt bách nhật khiếu nhất toán 人活百日叫一算) [ Chú thích của Hứa Chỉ Tịnh 許止淨 Cảm Ứng Thiên Trực Giảng 感應篇直講]. Trong Cảm Ứng Thiên có từ kỷ 紀 và toán 算. Kỷ là 12 năm và toán là 100 ngày. Các tự điển và từ điển như Khang Hi, Từ Hải, Học Sinh Cổ Hán Ngữ Từ Điển, Cổ Hán Ngữ Thường Dụng Tự Tự Điển đều giải thích kỷ là đơn vị thời gian bằng 12 năm. Nhưng toán thì không còn xem là một đơn vị thời gian nữa. Tuy nhiên Cát Hồng Bão Phác Tử Nội Thiên đã định nghĩa kỷ là 300 ngày và toán là 3 ngày (Kỷ giả tam bách nhật dã 紀者三百日也. Toán giả tam nhật dã 算者三日也). Kỷ toán dùng chung với nhau hiểu là tuổi thọ. Trong tiếng Việt ngày nay, không hiểu ai bày ra từ thập kỷ 十紀 (thí dụ:thập kỷ 90) với ý là 10 năm. Nói như vậy là sai vì thập kỷ có nghĩa là 120 năm. Chỉ cần nói thập niên 十年 là đủ rồi (thí dụ:thập niên 90, the 1990s).

5. Bần hao 貧耗:Nghèo khổ, tốn hao, mất mát (bần khổ hao tán 貧苦耗散).

6. Ưu hoạn 憂患:Ưu là sầu khổ 愁苦, hoạn là họa hoạn 禍患. Ưu hoạn là sầu khổ hoạn nạn. Tục ngữ nói:Nhân vô viễn lự, tất hữu cận ưu 人無遠慮必有近憂 (Người không lo xa thì ắt sầu gần).

7. Ố 惡:Ghét giận (yếm hận 厭恨, thảo yếm 討厭, bất hỉ hoan 不喜歡).  Thiên bất vị nhân chi ố hàn dã chuyết Đông 天不為人之惡寒也輟冬 [Tuân Tử 荀子, Thiên Luận 天論] (Trời chẳng vì lòng người giận ghét sự lạnh lẽo mà đình chỉ mùa Đông). Chữ này cũng đọc là ác, trái nghĩa với thiện 善.

8. Hình họa 刑禍:Hình phạt 刑罰 và họa hại 禍害.

9. Cát khánh 吉慶:Cát tường hỉ khánh 吉祥喜慶. Cát là tốt đẹp (thiện hảo 善好). Tục ngữ:Hung đa cát thiểu 凶多吉少 (Lành ít dữ nhiều). Khánh 慶, ngoài nghĩa thông thường là chúc mừng (khánh hạ 慶賀, chúc hạ 祝賀), còn có nghĩa là phúc 福.  Sơ tuy lao khổ, tốt hoạch kỳ khánh 初雖勞苦卒獲其慶 [Diêm Thiết Luận 鹽鐵論, Tru Tần 誅秦] (Lúc nhỏ tuy vất vả lao khổ nhưng đến lúc chết cũng được hạnh phúc). Vậy cát khánh bao gồm các nghĩa tốt đẹp (cát tường 吉祥) và vui vẻ hạnh phúc (hỉ khánh 喜慶).

10. Tị 避:Lánh mình (đoá khai 躲開), tránh né (tị miễn 避免).  Tị huynh, ly mẫu, xử ư Ô Lăng 避兄離母處於於陵 [Mạnh Tử 孟子, Đằng Văn Công hạ 滕文公下] (Lánh anh, xa mẹ, sống nơi Ô Lăng). Tị dùng trong từ ghép tị nạn 避難 (lánh nạn), tị húy 避諱 (kiêng húy).

11. Tam Thai 三台 và Bắc Đẩu 北斗 là hai sao thần, Tam Thai chủ quản tuổi thọ con người, Bắc Đẩu chủ quản tội lỗi con người [Hứa Chỉ Tịnh chú].

12. Kỷ toán 紀算:Tuổi thọ con người. Xem chữ toán4 算 giải ở trên.

13. Tam Thi Thần三尸神:Thần Tam Thi là 3 vị thần cư ngụ nơi thân thể con người:Thượng Thi Thanh Cô trừng phạt con mắt người ta, Trung Thi Bạch Cô trừng phạt ngũ tạng (tim, gan, lá lách, phổi, thận), và Hạ Thi Huyết Cô trừng phạt bao tử (上尸青姑伐人眼中尸白姑伐人五臟下尸伐人胃命).

14. Canh Thân nhật 庚申日:Ngày Canh Thân, là ngày chư thần phán xét việc thiện ác của thế nhân.

15. Triếp 輒:Liền tức thì, ngay lập tức (lập tức 立即, tựu 就).

16. Nghệ 詣:Đi đến (vãng đáo 往到), chữ này dùng khi ta đi đến một bậc tôn kính.  Nghệ tiền thỉnh giáo 詣前請教 (Đến trước [ngài] và xin lời dạy bảo). Do thị tiên chủ toại nghệ Lượng, phàm tam vãng, nãi kiến 由是先主遂詣亮凡三往乃見 [Tam Quốc Chí 三國誌, Gia Cát Lượng Truyện 諸葛亮傳] (Bởi vì tiên chủ [tức Lưu Bị] bằng lòng đến Chư Cát Lượng, ba lần đến mới gặp).

17. Thiên Tào 天曹:Hứa Chỉ Tịnh giải tào là nha môn 衙門, Thiên Tào là chốn nha môn trên trời.

18. Hối 晦:Nguyên nghĩa là tối tăm hôn ám (hôn ám 昏暗), nhưng còn có nghĩa là ngày cuối tháng âm lịch 陰歷每月的最後一天 (âm lịch mỗi nguyệt đ1ch tối hậu nhất thiên = nguyệt hối chi nhật 月晦之日).

19. Táo Thần 灶神:Tức Ông Táo, Táo Quân 灶君.

20. Tu 須:Phải. Trước hết phải tránh xa tội lỗi, giống như sợ chết chìm chết cháy mà xa nước lửa. Còn muốn sống lâu thì phải lánh xa tội lỗi.

DỊCH ĐIỀU 2

Cho nên trời đất có [đặt ra] các vị thần trông coi tội lỗi của người đời. Căn cứ vào tội nặng nhẹ mà giảm bớt tuổi thọ của họ. Giảm thọ ắt phải nghèo khổ, hao tổn, thường gặp hoạn nạn, sầu khổ. Rồi mọi người đều ghét bỏ kẻ ác. Hình phạt và tai họa đeo bám theo kẻ ác. Những sự hạnh phúc vui vẻ đều không xảy đến cho họ. Ác tinh [sao chủ về điều ác] gieo tai họa cho họ. Tuổi thọ hết ắt phải chết. Lại có Thần Tam Thai [coi về tuổi thọ] và Thần Bắc Đẩu [xem xét tội lỗi người đời] ở trên đầu con người và ghi chép tội ác của người đời để trừ bớt tuổi thọ của họ. Lại có Thần Tam Thi trong thân thể con người, mỗi khi đến ngày Canh Thân tức thì lên thẳng đến Thiên Tào báo cáo tội lỗi người đời. Đến ngày cuối tháng âm lịch, Táo Quân cũng có phận sự giống như vậy. Người đời tội lớn thì bị giảm thọ 12 năm, lỗi nhỏ thì bị giảm thọ 100 ngày. Tội lỗi lớn nhỏ của con người tính ra có đến hàng mấy trăm. Cho nên muốn sống lâu thì trước tiên phải tránh xa tội lỗi.

GIẢI ĐIỀU 2

Người đời thường nghĩ tội lỗi khuất lấp của mình chẳng ai hay biết. Thực sự, thần minh biết vì Trời đã ấn định những vị thần chuyên trách theo dõi việc thiện ác của con người mà định đoạt phúc lộc hoặc tuổi thọ của họ. Thí dụ như Thần Tam Thai và Bắc Đẩu ở trên trời, Thần Tam Thi ngay trong thân thể mỗi người, Táo Quân nơi bếp mỗi nhà.

+ Những hậu quả mà người gây ác phải gánh chịu thì rất nhiều, như:.

● Giảm thọ. Tội nặng bị giảm một kỷ (12 năm). Tội nhẹ bị giảm một toán (100 ngày). Mà tội lỗi lớn nhỏ của con người tính ra đến hàng trăm, do đó tuổi thọ bị bớt dần rồi phải chết non.

● Người đời ghê sợ mà xa lánh kẻ ác.

● Hình phạt và tai họa xảy đến cho kẻ ác (do luật pháp thế gian phán xử, và do ác tinh gây ra).

● Về tâm lý, kẻ ác bị dày vò sầu khổ, không bao giờ vui vẻ hạnh phúc.

+ Cách làm việc của chư thần:.

● Thần Tam Thai và Bắc Đẩu ghi chép tội lỗi người đời.

● Thần Tam Thi (trong thân thể con người) đến ngày Canh Thân, đợi người ngủ say thì xuất ra và bay thẳng đến Thiên Tào mà trình báo.

● Ngày cuối mỗi tháng âm lịch, Táo Quân cũng bay bên trời trình báo tội lỗi con người.

Với hệ thống quản lý chặt chẽ vô hình như thế con người phải thận trọng để không phạm tội lỗi. Đó là tu thân luyện kỷ, điều kiện tiên quyết của trường sinh bất tử.

       

THÁI THƯỢNG CẢM ỨNG THIÊN —太 上 感 應 篇

3. 積 善 TÍCH THIỆN

是 道 則 進, 非 道 則 退. 不 履 邪 徑. 不 欺 暗 室. 積 德 累 功. 慈 心 於 物. 忠 孝 友 悌. 正 己化 人.矜 孤 恤 寡.敬 老 懷 幼. 昆 蟲 草 木, 猶 不 可 傷. 宜 憫 人 之 凶. 樂 人 之 善. 濟 人 之 急. 救 人 之危. 見 人 之 得 如 己 之得. 見 人 之 失 如 己 之 失. 不 彰 人 短, 不 衒 己 長. 遏 惡 揚 善. 推 多 取少. 受 辱 不 怨. 受 寵 如 驚. 施 恩 不 求 報. 與 人 不 追 悔.

Thị đạo tắc tiến, phi đạo tắc thoái.1 Bất lý tà kính.2 Bất khi ám thất.3 Tích đức lũy công.4 Từ tâm ư vật.5 Trung, hiếu, hữu, đễ.6 Chính kỷ hóa nhân. Căng cô tuất quả.7 Kính lão hoài ấu.8 Côn trùng thảo mộc, do bất khả thương. Nghi 9 mẫn nhân chi hung. Lạc nhân chi thiện. Tế nhân chi cấp. Cứu nhân chi nguy. Kiến nhân chi đắc như kỷ chi đắc. Kiến nhân chi thất như kỷ chi thất. Bất chương nhân đoản,10 bất huyện kỷ trường.11 Át ác dương thiện.12 Thôi 13 đa thủ thiểu. Thụ nhục bất oán. Thụ sủng 14 nhược kinh. Thi ân 15 bất cầu báo. Dữ 16 nhân bất truy hối.

 

TỪ NGỮ

1. Thị 是:Đúng. Phi 非:Sai. Thị đạo 是道:Đường đúng. Phi đạo 非道:Đường sai. Cầu thị 求是:Cầu mong điều đúng đắn, chính xác.

2. Lý 履:Bước qua, đạp lên (tiễn 踐, đạo tại thượng diện 蹈在上面, tẩu quá 走過. Như lý bạc băng 如履薄冰 [Kinh Thi 經詩, Tiểu Nhã 小雅] (Như đạp trên băng mỏng). Từ lý lịch 履歷 là lịch trình một người đã trải qua, bước qua trong cuộc đời.

Cần phân biệt các chữ lý 履, tiễn 踐, đạp 踏, đạo 蹈, thái 踩 (跴), nhiếp (niếp) 躡:.

+ Hai chữ lý 履, tiễn 踐 đều có nghĩa là đi trên một bề mặt gì (hành tẩu tại… thượng 行走在…上).

+ Đạp 踏 là dùng chân đạp lên, đồng nghĩa với chữ thái 踩 (跴).

+ Đạo 蹈 cũng đồng nghĩa với thái đạp 踩 (跴) 踏, nhưng ngụ ý mạo hiểm, như đạo hỏa蹈火 (đạp lên lửa).

+ Nhiếp (niếp) 躡 cũng là đạp, nhưng thường dùng với ý bước lên địa vị cao (đăng thướng cao vị 登上高位). Niếp còn nghĩa khác là truy đuổi. [Giải thích trên là của Vương Lực 王力, Cổ Hán Ngữ Thường Dụng Tự Tự Điển 古漢語常用字字典, trang 209].

Kính 徑:Đường nhỏ (tiểu lộ 小路).  Hành bất do kính 行不由徑 [Luận Ngữ 論語, Ung Dã 雍也] (Không đi từ đường nhỏ). Tà kính 邪徑:Đường nhỏ và sái quấy (nghĩa bóng). Tiệp kính 捷徑:Đường tắt (shortcut).

3. Ám thất 暗室:Nhà tối. Tại sao chớ khinh nhà tối? Đừng nghĩ vì nhà tối không ai thấy mà muốn làm gì thì làm. Ta biết thần minh giám sát ta chặt chẽ. Tục ngữ nói:Tọa mật thất như thông cù 坐密室如通衢 (Ngồi nhà kín như ngồi ngã tư đường). Trăm mắt nhìn vào nên phải giữ gìn đức hạnh.

4. Tích lũy 積累:Cất trữ từ ít đến nhiều gọi là tích, từ thấp chồng lên cao là lũy (從少到多叫做積,從低到高叫做累). Tích đức lũy công= Tích lũy công đức.

5. Ư 於 là một hư từ, trong câu này ư nghĩa là đối với, nơi. Từ tâm 慈心:Lòng yêu thương (từ ái 慈愛). Từ tâm ư vật:Lòng yêu thương đối với loài vật.

6. Hữu 友:Nghĩa thông thường là bạn bè (bằng hữu 朋友), nhưng trong cổ văn còn có nghĩa là tình anh đối với em. Đễ là tình em đối với anh (Huynh khứ ái đệ khiếu tố hữu, đệ khứ ái huynh khiếu tố đễ 兄去愛弟叫做友,弟去愛兄叫做悌) [Hứa Chỉ Tịnh chú thích].

+ Trung 忠:(1) Hết sức tận tâm (tận tâm kiệt lực 盡心竭力, thành tâm tận lực 誠心盡力).  Vi nhân mưu nhi bất trung hồ? 為人謀而不忠乎 [Luận Ngữ 論語, Học Nhi 學而] (Mưu tính công việc cho người [thì tự xét] có thành tâm tận lực hay không?) (2) Tận tâm hết sức với vua (trung ư quân chủ 忠於君主). Trong văn cảnh này là trung quân 忠君. Nhưng để phù hợp thời nay, tôi dịch theo nghĩa gốc thành tâm tận lực với người.

+ Hiếu 孝:Hết lòng thương yêu, kính mến, phụng dưỡng, và phục tùng cha mẹ (tận tâm kính ái phụng dưỡng phục tùng phụ mẫu 盡心敬愛奉養服從父母). Lời xưa nói:Nhân sinh bách hạnh hiếu vi tiên 人生百行孝為先 (Hiếu đứng đầu 100 đức hạnh của con người).

7. Căng 矜:Thương xót (ai lân 哀憐, lân mẫn 憐憫, lân tích 憐惜). Tuất 恤:Cứu giúp, giúp đỡ chu toàn, thông cảm thương xót (chu tế 周濟, cưú tế 救濟, thể tuất 體恤), cũng viết là卹 đồng nghĩa với căng 矜 và lân mẫn 憐憫.  Căng tuất cô luy 矜恤孤羸 [Hậu Hán Thư 後漢書, Chu Trạch Truyện 周澤傳] (Thương xót giúp đỡ trẻ mồ côi và người già yếu). (Luy羸 nghĩa là ốm yếu [sấu nhược 瘦弱], ở đây hiểu là già yếu). Căng cô tuất quả= Căng tuất cô quả:Thương xót giúp đỡ trẻ mồ côi và người goá bụa. Sách khuyến thiện cho rằng có bốn hạng người cần giứp đỡ:Quan, quả, cô, độc. Quan 鰥:kẻ góa vợ hoặc không vợ; quả 寡:kẻ góa chồng; cô 孤:trẻ mồ côi; độc 獨:người không con.

8. Hoài 懷:(1) Ôm lấy.  Ư thị hoài thạch toại tự trầm Mịch La dĩ tử 於是懷石遂自沉汨羅以死[Sử Ký 史記, Khuất Nguyên Truyện 屈原傳] (Do đó bèn ôm đá tự trầm ở sông Mịch La mà chết) (2) An ủi, vỗ về (an phủ 安撫).  Hoài địch phụ viễn 懷敵附遠 [Giả Nghị 賈誼, Luận Tích Trữ Sớ 論積貯疏] (An ủi vỗ về quân địch để chúng tuy ở xa mà cũng quy thuận). [Phụ viễn 附遠:Khiến cho kẻ ở xa quy phụ 使遠方歸附). Hoài ấu 懷幼:An ủi vỗ về trẻ nhỏ.

9. Nghi 宜:Cần phải (ưng cai 應該, ưng đang 應當).  Bất nghi như thử 不宜如此 (Không nên như vậy); Bất nghi tháo chi quá cấp 不宜操之過急 (Không nên quá vội làm việc ấy); Sự phùng đắc ý nghi hưu tức, phú quý trường trung dị bạch đầu 事逢得意宜休息富貴場中易白頭 (Sự đời đã toại ý thỏa lòng thì nên lui về nghỉ ngơi, vì trong cảnh phú quý ta dễ bị bạc đầu lo nghĩ).

10. Chương 彰:Làm lộ rõ ra (minh hiển 明顯). Thành ngữ:Dục cái di chương 欲蓋彌彰(Dục vọng che đậy lại càng lộ ra). Bất chương nhân đoản 不彰人短:Không rêu rao chỗ kém cỏi của người khác.

11. Huyện 衒:Khoe khoang (tự khoa 自誇). Bất huyện kỷ trường 不衒己長:Không khoe khoang mình hay mình giỏi. Nhiều từ điển Hán Việt phiên âm là huyễn, Từ Hải phiên là huyễn (穴絹切,音眩) nhưng Khang Hi phiên là huyện (黃練切). Tôi theo Hứa Chỉ Tịnh, chữ衒 đọc là huyện.

12. Át 遏:Cản trở, đình chỉ (trở chỉ 阻止).  Nộ bất khả át 怒不可遏 (Giận không ngăn nổi). Nhiều bản Cảm Ứng Thiên chép câu này là Ẩn ác dương thiện 隱惡揚善 (Che dấu điều ác, biểu dương điều thiện của người). Tại sao lại có thái độ bao che điều ác như thế? Tôi theo bản Cảm Ứng Thiên Trực Giảng của Hứa Chỉ Tịnh và Trung Hoa Đạo Học Thông Điển, chấp nhận câu:Át ác dương thiện 遏惡揚善 (Cản trở điều ác của người, biểu dương điều thiện của người). Điều ác phải bị ngăn chận để nó không hoành hành, kẻ ác phải chùn tay vì xấu hổ hoặc vì pháp luật trừng trị. Điều thiện phải được biểu dương và người thiện trở thành tấm gương cho kẻ khác bắt chước, nhờ thế điều thiện được nhân lên.

13. Thôi 推:Nhường phần (thôi nhượng 推讓). Thôi đa thủ thiểu 推多取少:Khi chia chác đồ vật với ai thì nhường cho người phần nhiều, giữ cho mình phần ít.

14. Sủng 寵:Rất thương yêu (sủng ái 寵愛), yêu một cách thiên vị (thiên ái 偏愛), yêu quá mức (quá phận chi ái 過分之愛).  Thiếu Khương hữu sủng ư Tấn Hầu 少姜有寵於晉候 [Tả Truyện 左傳, Chiêu Văn Công Nhị Niên 昭文公二年] (Thiếu Khương được Tấn Hầu sủng ái) [Thiếu Khương là phi tử của Tấn Hầu]. Nhược 若:Giống như là (nhược như 若如). Tại sao thụ sủng 受寵 (được sủng ái) phải coi như điều đáng kinh sợ? Điều gì thái quá thì sẽ trở ngược (vật cực tắc phản 物極則反). Đã yêu lắm thì có lúc sẽ cắn nhau đau (Yêu lắm cắn đau; vồ lắm vập nhiều). Sủng là lòng yêu thiên lệch, một tình yêu quá phận, che mờ mọi khiếm khuyết của người được yêu. Cho nên người được yêu phải tự xét phận mình mà cố gắng bồi dưỡng tài đức cho xứng đáng. Nếu chỉ trông cậy vào sự sủng ái mà tự tung tự tác thì có ngày mang họa vào thân.

15. Thi 施:(1) Thi hành 施行, thực hành 實行. (2) Làm ơn (cấp dữ ân huệ 給予恩惠). Cũng đọc là thí. Thi ân 施恩:Làm ơn. Thi ân bất cầu báo:Làm ơn, cứu tế ai mà không mong họ đền đáp. Đó là thái độ vô tư, vô dục, từ bi vô lượng của người quân tử. Thực tế, cầu người báo đáp cũng là hoài công, vì hai lý do:(a) Thói đời hay bạc bẽo, nên người ta thường bảo:cứu vật vật trả ân, cứu nhân nhân trả oán. (b) Ân càng thâm, họa càng sâu. Người thụ ân có mặc cảm tự ti, ngoài miệng nói tri ân mà trong lòng uất hận. Đòi hỏi họ đền ân đáp nghĩa là tự chuốc họa vào thân. Nên không giúp ai thì thôi, mà giúp rồi thì phải quên việc ấy đi. Đó là thượng sách vậy.

16. Dữ 與:Cấp cho, tặng cho; đồng nghĩa với cấp 給.  Tặng dữ 贈與, tống dữ 送與, cấp dữ 給與, thụ dữ 授與 (tặng cho, đưa cho, trao cho ). Truy 追:Truy cứu, xét lại.  Dĩ vãng sự vật truy tư 已往事勿追思 (Chuyện đã qua đừng truy lại mà lo nghĩ). Truy hối 追悔:Xét lại mà hối tiếc.

THÁI THƯỢNG CẢM ỨNG THIÊN —太 上 感 應 篇

DỊCH ĐIỀU 3

Đường đúng thì đi tới, đường sai thì tránh lui. Không đi đường tắt lối nhỏ sái quấy. Không được khinh thường nhà tối. Phải tích lũy công đức. Phải có lòng từ bi lân mẫn đối với muôn loài. Phải hết lòng với người, có hiếu với cha mẹ, anh em thương nhau. Tự sửa mình rồi hãy dạy người. Thương xót cứu giúp cô nhi và quả phụ. Kính trọng người già và an ủi vỗ về trẻ nhỏ. Không tổn hại côn trùng và cây cỏ. Phải thương hại kẻ ác [vì họ u mê]. Phải vui mừng chia sẻ với người hành thiện. Cứu giúp người bị nguy cấp. Thấy người được [thì vui] như mình được. Thấy người mất mát [thì buồn] như mình mất mát. Không phô bày sự kém cỏi của người. Không khoe khoang cái hay của mình. Ngăn chận người sắp làm điều ác. Biểu dương người làm điều thiện. Khi phải chia chác đồ vật, nhường người phần nhiều và giữ cho mình phần ít. Gặp nhục không oán. Được sủng ái phải sợ. Giúp người chớ mong báo đáp. Cho ai vật gì rồi thì đừng nghĩ lại mà hối tiếc.

GIẢI ĐIỀU 3

Điều 3 này khuyên ta phải tự xét và tu sửa bản thân, bao gồm 3 mặt tư tưởng, tình cảm, và hành vi:.

● Tư tưởng:.

+ Không khinh nhà tối mà làm bậy, nên nhớ rằng thần minh luôn giám sát chặt chẽ chúng ta.

+ Sửa mình rồi mới dạy người.

+ Đặt mình vào hoàn cảnh của người khác để thông cảm họ. Chia sẻ với họ lúc họ thành bại, được mất. Thói đời, người hành thiện thường bị dèm pha hoài nghi, người thành đạt thường bị ganh tị, người thất bại thì bị kẻ khác hỉ hả vui mừng. Đó là thói xấu cần sửa đổi.

● Tình cảm:.

+ Thương xót cứu tế cô nhi quả phụ.

+ Từ tâm đối với muôn loài.

+ Kính trọng người già, an ủi vỗ về trẻ nhỏ.

+ Tận tâm với người.

+ Hiếu với cha mẹ và thương yêu anh em.

+ Bị lăng nhục không oán.

+ Được sủng ái phải nghĩ xa mà sợ.

● Hành vi:.

+ Đi đường đúng, tránh đường sai. Ý nói hành thiện, tránh ác.

+ Tích lũy công đức.

+ Giúp đỡ người gặp nguy khốn.

+ Không phô bày sự kém cỏi của người mà khoe khoang cái hay của mình.

+ Ngăn chận người sắp gây ác, biểu dương người hành thiện.

       

THÁI THƯỢNG CẢM ỨNG THIÊN —太 上 感 應 篇

4. 善 報 THIỆN BÁO

所 為 善 人, 人 皆 敬 之, 天 道 佑 之, 福 綠 隨 之, 眾 邪 遠 之, 神 靈 衛 之, 所 作 必 成, 神 仙 可冀. 欲 求 天 仙 者, 當 立 一 千 三 百 善. 欲 求 地 仙 者, 當 立 三 百 善.

Sở vi thiện nhân, nhân giai kính chi, thiên đạo hựu1 chi, phúc lộc tùy chi, chúng tà viễn chi, thần linh vệ chi, sở tác tất thành, thần tiên khả ký.2 Dục cầu thiên tiên giả, đương lập nhất thiên tam bách thiện. Dục cầu địa tiên giả, đương lập tam bách thiện.

TỪ NGỮ

1. Hựu 佑:Giúp đỡ (幫助 bang trợ). Còn chữ hựu 祐 (viết với bộ thị 礻) là bảo hựu 保祐, tức là sự giúp đỡ của thần linh (神 的幫助), ta hay nói là (chư thần) phù hộ. Theo ý trong kinh văn, chữ hựu ở đây viết là 祐 thì hợp lý hơn.

2. Ký 冀:Hy vọng 希望, mong ước.  Ký phục đắc thố 冀復得兔 [Hàn Phi Tử 韓非子, Ngũ Đố五蠹] (Mong lại có được thỏ nữa) [chữ phục 復 trong câu này nghĩa là tái 再:một lần nữa]. Thần tiên khả ký:Có thể hy vọng trở thành thần tiên.

DỊCH ĐIỀU 4

Người [được xem là] thiện lương thì ai ai cũng kính trọng. Trời giúp đỡ họ. Phúc lộc đi theo bên họ. Mọi tà quái tránh xa họ, [vì họ được] thần linh hộ vệ. Mọi việc họ làm đều thành công. Họ có thể hy vọng trở thành thần tiên:muốn trở thành thiên tiên thì phải làm 1300 điều thiện, muốn trở thành địa tiên thì phải làm 300 điều thiện.

GIẢI ĐIỀU 4

Điều 4 này nói về kết quả của việc tích chứa điều thiện. Người thiện về mặt đời thì được mọi người kính trọng, về mặt thiêng liêng vô hình thì được trời phù hộ, do đó hưởng phúc lộc. Thần linh hộ vệ người thiện nên tà quái không dám đếùn gần. Kết quả là họ làm gì cũng thành công. Điều quan trọng nữa:người thiện là đã tròn nhân đạo, vì thế có thể hy vọng trở thành thần tiên. Điều kiện thành thiên tiên là phải làm 1300 điều thiện, và điều kiện thành địa tiên là phải làm 300 điều thiện.

THÁI THƯỢNG CẢM ỨNG THIÊN —太 上 感 應 篇

5. 諸 惡 (上) CHƯ ÁC (THƯỢNG)

苟 或 非 義 而 動, 背 理 而 形, 以 惡 為 能, 忍 作 殘 害, 陰 賊 良 善, 暗 侮 君 親, 慢 其 先 生, 叛 其所 事, 誑 諸 無 識, 謗 諸 同 學, 虛 誣 詐 偽 攻 訐 宗 親, 剛 強 不 仁, 狠 戾 自 用, 是 非 不 當, 向 背乖 宜. 虐 下 取 功, 諂 上 希 旨, 受 恩 不 感, 念 怨 不 休, 輕 蔑 天 民, 擾 亂 國 政, 賞及 非 義, 刑 及無 辜, 殺 人 取 財, 傾 人 取 位, 誅 降 戮 服, 貶 正 排 賢, 陵 孤 逼 寡, 棄 法 取 賂, 以 直 為 曲, 以曲 為 直, 入 輕 為 重, 見 殺 加 怒, 知 過 不 改, 知 善 不 為, 自 罪 引 他, 壅 塞 方 術, 訕 謗 聖 賢,侵 陵 道 德, 射 飛 逐 走, 發 蟄 驚 棲, 填 穴 覆 巢, 傷 胎 破 卵, 願 人 有 失, 毀 人 成 功, 危 人 自安, 減 人 自 益, 以 惡 易 好, 以 私 廢 公, 竊 人 之 能, 蔽 人 之 善, 形 人 之 醜, 訐 人 之 私, 耗 人貨 財, 離 人 骨 肉, 侵 人 所 愛, 助 人 為 非, 逞 志 作 威, 辱 人 求 勝, 敗 人 苗 稼, 破 人 婚 姻, 苟富 而 驕, 苟 免 無 恥, 認 恩 推 過, 嫁 禍 賣 惡, 沽 買 虛 譽, 包 貯 險 心, 挫 人 所 長, 護 己 所 短,乘 威 迫 脅, 縱 暴 殺 傷, 無 故 剪 裁, 非 禮 烹 宰, 散 棄 五 穀, 勞 擾 眾 生, 破 人 之 家 取 其 財 寶,決 水 放 火 以 害 民 居, 紊 亂 規 模 以 敗 人 功, 損 人 器 物 以 窮 人 用, 見 他 榮 貴 願 他 流 貶,見 他 富 有 願 他 破 散, 見 他 色 美 起 心 私 之, 負 他 財 貨 願 他 身 死, 干 求 不 遂 便 生 咒 恨,見 他 失 便 便 說 他 過, 見 他 體 相 不 具 而 笑 之, 見 他 才 能 可 稱 而 抑 之,…

Cẩu hoặc phi nghĩa nhi động, bối lý nhi hành,1 dĩ ác vi năng, nhẫn tác tàn hại, âm tặc 2 lương thiện, ám vũ 3 quân thân, mạn 4 kỳ tiên sinh, bạn kỳ sở sự, cuống 5 chư vô thức, báng chư đồng học, hư vu trá ngụy6 công yết7 tông thân, cương cường bất nhân, ngận lệ 8 tự dụng, thị phi bất đang,9 hướng bối quai nghi,10 ngược  11 hạ thủ công, siểm 12 thượng hy chỉ, thụ ân bất cảm, niệm oán bất hưu, khinh miệt thiên dân, nhiễu loạn quốc chính, thưởng cập phi nghĩa, hình cập vô cô,13  sát nhân thủ tài, khuynh nhân thủ vị, tru hàng lục phục,14   biếm chính bài hiền, lăng cô bức quả, khí pháp thụ lộ,15 dĩ trực vi khúc, dĩ khúc vi trực, nhập khinh vi trọng, kiến sát gia nộ, tri quá bất cải, tri thiện bất vi, tự tội dẫn tha, ung tắc16 phương thuật, sán báng17 thánh hiền, xâm lăng đạo đức, xạ phi trục tẩu,18 phát trập kinh thê,19 điền huyệt phúc sào,20 thương thai phá noãn, nguyện nhân hữu thất, hủy nhân thành công, nguy nhân tự an, giảm nhân tự ích, dĩ ác dịch hảo, dĩ tư phế công, thiết21 nhân chi năng, tế 22 nhân chi thiện, hình nhân chi xú,23 yết 24 nhân chi tư, hao nhân hoá tài, ly nhân cốt nhục, xâm nhân sở ái, trợ nhân vi phi, sính25 chí tác uy, nhục nhân cầu thắng, bại nhân miêu giá,26 phá nhân hôn nhân, cẩu phú 27 nhi kiêu, cẩu miễn28 vô sỉ, nhận ân thôi quá, giá 29 họa mại ác, cô mãi 30 hư dự, bao trữ 31 hiểm tâm, tỏa 32 nhân sở trường, hộ kỷ sở đoản, thừa uy bức hiếp, túng bạo sát thương, vô cố 33 tiễn tài, phi lễ phanh tể,34 tán 35 khí ngũ cốc, lao nhiễu chúng sinh, phá nhân chi gia thủ kỳ tài bảo, quyết 36 thủy phóng hỏa dĩ hại dân cư, văn loạn qui mô dĩ bại nhân công, tổn nhân khí vật dĩ cùng nhân dụng, kiến tha vinh quý nguyện tha lưu biếm,38 kiến tha phú hữu nguyện tha phá tán, kiến tha sắc mỹ khởi tâm tư chi,39  phụ tha hóa tài nguyện tha thân tử, can cầu bất toại tiện sinh chú 40 hận, kiến tha thất tiện tiện thuyết tha quá, kiến tha thể tướng bất cụ nhi tiếu chi, kiến tha tài năng khả xưng 41 nhi ức chi,…

THÁI THƯỢNG CẢM ỨNG THIÊN —太 上 感 應 篇

TỪ NGỮ

1. Cẩu hoặc 苟或:Cẩu là liên từ chỉ điều kiện hay giả sử, dịch là «nếu như» (đồng nghĩa giả như 假如, như quả 如果, cẩu nhược 苟若, giả thiết 假設). Hoặc là đại từ bất định, dịch là “một người nào đó”, tương đương bạch thoại là hữu đích nhân 有的人 (someone).  Hoặc viết 或曰:có người nói rằng. Hoặc vấn 或問:có người hỏi rằng. Cẩu hoặc:nếu như có kẻ nào mà…

* Nghĩa 義:Đạo lý, hành vi, hoặc đạo đức hợp nghi (合宜的道德行為或道理). Tức là sự việc đáng phải làm.  Đa hành bất nghĩa tất tự tễ 多行不義必自斃 [Tả Truyện 左傳, Ẩn Công Nguyên Niên 隱公元年] (Làm nhiều chuyện bất nghĩa ắt có ngày phải chết).

* Bối 背:Bội phản, ngược lại (違反 vi phản, 違背 vi bối, 背反 bối phản).  Bối ước 背約:bội phản với lời hẹn ước, bối minh 背盟:ngược với lời nguyện thề. Bối lý 背理:Trái đạo lý. Cấu trúc cụm từ này là cài răng lược:hành động những điều phi nghĩa và trái đạo lý.

Theo cấu trúc câu điều kiện, ta thấy điều kiện ở đây chính là chư ác được liệt kê tách ra làm hai là chư ác thượng (điều 5) và chư ác hạ (điều 6). Kết quả, đúng ra là hậu quả, được kể trong Ác báo ở điều 7 kế tiếp. Đây là một câu điều kiện phức tạp và quá dài nên bị dàn trải thành 3 điều 5, 6, và 7. Ta khái quát cấu trúc này như sau:Nếu có ai làm những việc ác (tức là hành động những điều phi nghĩa và trái đạo lý được liệt kê ở điều 5 và 6), thì sẽ gặp ác báo (được liệt kê ở điều 7).

2. Tặc 賊:Hại 害, sát hại 殺害, ăn cướp (強盜 cường đạo). Âm 陰:Trong bóng tối (暗中 ám trung).  Yên Vương hôn loạn, kỳ thái tử Đan nãi âm lịnh Kinh Kha vi tặc 燕王昏亂其太子丹乃陰令荊軻為賊 [Sử Ký 史記, Tần Thuỷ Hoàng Bản Kỷ 秦始皇本紀] (Vua nước Yên hôn loạn, nên thái tử Đan âm thầm sai Kinh Kha làm kẻ thích khách). Âm tặc:Âm thầm làm hại hay sát hại ai.

3. Vũ 侮:Khinh khi (輕慢 khinh mạn, 怠慢 đãi mạn). Vũ nhục 侮辱:Khinh khi lừa dối (欺負khi phụ).  Hình đang tội tắc uy, bất đang tội tắc vũ 刑當罪則威不當罪則侮 [Tuân Tử 荀子,  Quân Tử 君子] (Hình phạt đúng tội thì có uy nghiêm, không đúng tội thì bị khinh nhờn). Ám vũ quân thân:Thầm khinh vua và cha mẹ (tức là bất trung bất hiếu).

4. Mạn 慢:Khinh người (驕慢 kiêu mạn, 傲慢 ngạo mạn, 不敬 bất kính). Tiên sinh 先生:Thầy dạy. Câu Ám vũ quân thân mạn kỳ tiên sinh chỉ rõ tội lỗi đối với quân, sư, phụ.

5. Cuống 誑:Lừa bịp, mê hoặc, dối trá (欺騙 khi biển, 瞞哄 man hống, 哄騙 hống biển, 迷惑mê hoặc).  Thiết trá cuống Yên quân 設詐誑燕軍 [Sử Ký 史記, Lạc Nghị Liệt Truyện 樂毅列傳] (Đặt ra những điều hư ngụy để lừa quân sĩ nước Yên). Vô thức 無識:Người không học thức.

6. Vu 誣:Nói điều không có thực.  Vu cáo 誣告, vu khống 誣控. Trá 詐:Lừa dối. Cổ Hán ngữ dùng chữ trá 詐 để diễn ý nghĩa lừa gạt, chứ không dùng chữ biển 騙 như Hán ngữ hiện đại (Chú thích của Vương Lực, Sđd. trang 366).  Đại vương dĩ trá phá chi 大王以詐破之 [Chiến Quốc Sách 戰國策, Tần Sách Nhất 秦策一] (Đại vương dùng lời không có thực để phá tan quân giặc). Ngụy 偽:Quỷ trá 詭詐, không thành thực 不誠實.  Nghiêm hình phạt, sức chính giáo, gian ngụy vô sở dung 嚴刑罰飭政教奸偽無所容 [Diêm Thiết Luận 鹽鐵論, Phi Ưởng 非鞅] (Nghiêm khắc hình phạt đồng thời chỉnh đốn chính trị và tôn giáo thì bọn gian ngụy không còn chốn để dung thân).

7. Công yết 攻訐:Công kích 攻擊. Chữ 訐 cũng đọc là kiết. Hư vu trá ngụy công yết tông thân:Giả dối, lừa bịp, xoi mói, công kích tộc họ thân thích. Câu này nhấn mạnh tính chất quan trọng của huyết thống, buộc con người phải có cách cư xử chân thành.

8. Ngận 狠:Hung ác, tàn nhẫn. Lệ 戾:Tội lỗi (罪過 tội quá, 罪戾 tội lệ). Chữ lệ ghép chữ khuyển 犬 (chó) với chữ hộ 戶 (cửa), tức là chó dữ giữ cửa, ngụ ý hung hăng dữ tợn. Ngận lệ:Tính tình oái oăm độc ác (乖戾 quai lệ). Ngận lệ tự dụng:Tự bản thân sử dụng những thủ đoạn tàn nhẫn, độc ác.

9. Đang 當:Phán xét.  Đang Cao tội tử 當高罪死 [Sử ký史記, Mông Điềm Liệt Truyện 蒙恬列傳] (Phán xét tội Triệu Cao phải chết). Thị phi bất đang:Không xem xét đếm xỉa đến điều phải, điều quấy.

10. Quai 乖:Trở ngược (違背 vi bối), không hài hoà 不和諧, không thuận 不順.  Nội ngoại quai giả, khả vong dã 內外乖者可亡也 [Hàn Phi Tử 韓非子, Vong Trưng 亡徵] (Những trật tự trong và ngoài cung đình mà đảo ngược, thì đó là điềm mất nước vậy). Chữ quai trong Cổ Hán ngữ không có nghĩa là ngoan ngoãn như trong Hán ngữ hiện đại.  Ngày nay nói 這孩子真乖 nghĩa là:Đứa bé ngoan quá. Nghi 宜:Thích hợp 合適, thích nghi 適宜. Quai nghi:Lúc nghịch lúc thuận. Hướng bối 向背:Đi tới rồi trở lui. Hướng bối quai nghi ám chỉ sự tráo trở bất nhất.

11. Ngược 虐:Trong thể chữ triện của chữ này, ở trên là bộ hô (con cọp), dưới là một người bị vuốt cọp bấu vào nhưng giản lược còn thấy móng vuốt; vậy nghĩa gốc của chữ này là cọp vồ người; ý nói tàn bạo 殘暴, bạo ngược 暴虐. Ngược hạ thủ công:Lập công trạng bằng cách ngược đãi kẻ dưới quyền.

12. Siểm 諂:Nịnh bợ (諂媚 siểm mị).  Bất kiêu bất siểm 不驕不諂:Không kiêu căng cũng không nịnh bợ. Hy 希:Hiếm hoi (希罕 hy hãn).  Vật dĩ hy vi quý 物以希為貴:Vật chất lấy sự hiếm hoi làm điều quý (Vật quý là do hiếm hoi). Nhưng chữ hy ở đây nghĩa là mong đợi đón bắt (揣合 sủy hợp, 迎合 nghinh hợp). Chỉ 旨:Ý chỉ mục đích. Siểm thượng hy chỉ:Nịnh bợ kẻ trên để đón bắt ý muốn hay mục đích của họ (nhằm cầu cạnh sự sủng ái hoặc trục lợi).

13. Cô 辜:Tội.  Dân chi vô cô 民之無辜 [Thi Kinh 詩經, Tiểu Nhã 小雅, Chính Nguyệt 正月] (Dân đen vô tội). Thành ngữ:Tử hữu dư cô 死有余辜:Tử hình cũng còn nhẹ so với tội ác quá lớn của hắn. Hình phạt vô cô:Hình phạt người vô tội.

14. Tru 誅:Giết chết tội nhân. Lục 戮 đồng nghĩa với sát 殺 (giết), thường nói sát lục 殺戮hoặc tru lục 誅戮. Hàng 降:Đầu hàng 投降, quy thuận 歸順, hàng phục 降伏.  Ninh tử bất hàng 寧死不降 (Thà chết chứ không quy hàng). Chữ 降 này còn đọc là giáng (phản nghĩa của thăng 升). Tru hàng lục phục tức là tru lục hàng phục (giết chết kẻ quy hàng).

15. Lộ 賂:Hối lộ 賄賂. Theo Vương Lực, Sđd. tr. 188, thượng cổ chữ lộ không có nghĩa là hối lộ mà nghĩa là tặng cho (贈送 tặng tống). Để chỉ sự hối lộ, thượng cổ dùng chữ cầu賕. Về sau này chữ lộ mới mang ý nghĩa là «đút lót, hối lộ».  Lại tọa thụ cầu uổng pháp吏坐受賕枉法 [Hán Thư 漢書, Hình Pháp Chí 刑法志] (Bọn nha lại ngồi ăn của đút làm cong vẹo pháp luật). Khí 棄:Vất bỏ, xả bỏ (舍去 xả khứ, 拋棄 phao khí, 舍棄 xả khí, 扔掉nhưng điệu).  Khí quyền 棄權 (Vất bỏ quyền chức); Khí trí bất cố 棄置不顧 (Vất bỏ chẳng màng). Khí pháp thụ lộ:Bỏ qua pháp luật mà nhận của hối lộ.

16. Ung tắc 壅塞:Cản trở làm bế tắc, lấp chận lại (阻塞 trở tắc).  Thủy đạo ung tắc 水道壅塞 (Đường nước chảy bị chập lấp). Thả gian nhân tại thượng tắc ung át hiền giả nhi bất tiến dã 且奸人在上必壅遏賢者而不進也 [Quản Tử 管子, Lập Chính Cửu Bại Giải 立政九敗解] (Kẻ gian tà ở địa vị cao ắt sẽ lấn át và cản trở không cho người hiền tiến lên). Chữ 塞còn đọc là tái (biên ải). Phương thuật:Hứa Chỉ Tịnh chú rằng đây là nói chung các nghề như y (thầy thuốc), bốc (bói toán), tinh (chiêm tinh), tướng (xem tướng), v.v. Thật sự ta phải đặt nội dung câu này vào xã hội Trung cổ cổ đại. Thời tiên Tần lưỡng Hán, đã có rất nhiều người theo vu giáo (một dạng tôn giáo nguyên thủy) gọi là phương sĩ rất tinh thông y bốc tinh tướng v.v. Ngày nay, chỉ có y (Đông y) của phương thuật là còn được xã hội nhìn nhận. Cho nên câu ung tắc phương thuật có thể dịch thoát là “cản trở tài năng khéo léo của người khác”.

17. Sán 訕:Bài bác, phê bình, chê bai, chỉ trích, công khai vạch lỗi người khác 公開指責別人的過失. Báng 謗:Ác ý công kích người khác 惡意攻擊別人. Sán báng đồng nghĩa với bài báng 排謗, hủy báng 毀謗, để hủy 詆毀.  Văn học năng ngôn nhi bất năng hành, cư hạ nhi sán thượng 文學能言而不能行居下而訕上 [Diêm Thiết Luận 鹽鐵論, Địa Quảng 地廣] (Bọn văn nhân học giả chỉ biết nói chứ không biết làm, ở bên dưới mà chê bai chỉ trích người trên). Tín năng kiến nghi, trung nhi bị báng 信能見疑忠而被謗 [Sử Ký 史記, Khuất Nguyên Truyện 屈原傳] (Thành tín mà bị nghi ngờ, hết lòng mà bị chê trách).

18. Xạ 射:Bắn. Trục 逐:Rượt đuổi. Phi 飛:Bay, ở đây ám chỉ loài chim. Tẩu 走:Chạy, ở đây ám chỉ loài thú.

19. Trập 蟄:Loài vật làm tổ, ẩn sâu và ngủ yên cho qua mùa đông giá 動物冬眠藏起來不食不動.  Trập trùng thủy tác 蟄蟲始作 [trang Tử 莊子, Thiên Vận 天運] (Loài côn trùng ngủ sâu trong đất nay bắt đầu thức dậy). Phát trập 發蟄:Nói rộng ra là phát quang hay phá hư ổ hang của loài vật và côn trùng trong đất, gò đất, v.v. Thê 棲:Chim đậu trên cây. Kinh thê:Làm kinh động nơi chim đậu. Thê nghĩa rộng là cư trú, lưu ngụ.  Thê thân chi xứ 棲身之處 (Chỗ cư ngụ). Ngô tương an thê 吾將安棲? [Lý Bạch 李白, Vạn Phẫn Từ Đầu Ngụy Lang Trung 萬憤詞投魏郎中] (Ta sẽ cư ngụ nơi nào?). [An 安 là hư từ chỉ nơi chốn:nơi nào?].

20. Điền 填:Lấp đầy chỗ trống. Điền huyệt 填穴:Lấp lỗ hang. Phúc 覆:Lật úp. Phúc sào 覆巢:Lật úp tổ chim. Lỗ hang dưới đất gọi là huyệt, tổ chim trên cây gọi là sào, nghĩa bóng sào huyệt 巢穴 là nơi ẩn núp của bọn bất hảo. Nghĩa bóng của phúc sào là tiêu diệt sào huyệt bọn trộm cướp.  Bất sổ nguyệt tất phúc tặc sào 不數月必覆賊巢 [Tân Đường Thư 新唐書, Đỗ Mục Truyện 杜牧傳] (Không quá vài tháng ắt tiêu diệt được hang ổ của bọn cướp).

       

THÁI THƯỢNG CẢM ỨNG THIÊN —太 上 感 應 篇

21. Thiết 竊:Ăn trộm (偷 thâu), một cách lén lút (偷偷地 thâu thâu địa, 暗中 ám trung).

22. Tế 蔽:Che đậy (遮 già, 遮蔽 già tế, 掩蔽 yểm tế).

23. Xú 醜:Tướng mạo khó coi (相貌難看 tướng mạo nan khán), xấu ác (不好 bất hảo, 惡ác). Xú chuyển nghĩa thành sỉ nhục 恥辱, tăng ố 憎惡 (ghét).  Chung thân chi xú 終身之醜[trang Tử 莊子, Ngoại Vật 外物] (Sự nhục nhã đáng hổ thẹn vào cuối đời). Ngã thậm xú chi 我甚醜之 (Ta thật ghét nó). Lưu xú vạn niên 流醜萬年 (Để lại tai tiếng đời đời). Xú danh 醜名 (tai tiếng). Hình 形 ở đây là động từ, nghĩa là biểu hiện 表現.  Hỷ nộ bất hình ư sắc 喜怒不形于色 (Vui và giận không thể hiện ra sắc mặt). Hình nhân chi xú:Nêu tướng xấu hoặc điều xấu của người khác ra.

24. Yết 訐:Công kích 攻擊, xoi bói. Cũng đọc là kiết. Yết nhân chi tư:Xoi bói chuyện riêng tư của người khác 揭發別人的陰私.

25. Sính 逞:(1) Hiển xuất 顯出, biểu hiện 表現.  Sính năng 逞能 (biểu lộ khả năng), sính cường 逞強 (biểu lộ sức mạnh). (2) Vừa lòng hả dạ (xứng ý).  Dâm hình dĩ sính, thùy tắc vô tội? 淫刑以逞誰則無罪 [Tả Truyện 左傳, Hy Công Nhị Thập Tam Niên 僖公二十三年] (Lạm dụng hình phạt để vừa lòng hả dạ, ai sẽ là người vô tội đây?). [Dâm:Lạm dụng thái quá]. Sính chí tác uy:Phô trương uy quyền cho hả dạ phỉ chí.

26. Miêu 苗:Mạ lúa, mầm non thực vật 初生的植物.  Mạch miêu 麥苗 (mầm lúa mạch), thanh miêu 青苗 (mạ non), đậu miêu 豆苗 (mầm đậu). Giá 稼:(1) Làm ruộng cấy lúa (種田chủng điền). (2) Ngũ cốc 五谷 (莊稼 trang giá).  Chủng trang giá 種莊稼 (trồng ngũ cốc), giá sắc 稼穡 (làm việc đồng áng). Thập nguyệt nạp hoà giá 十月納禾稼 [Thi Kinh 詩經, Thất Nguyệt 七月] (Tháng 10 thu hoạch lúa và ngũ cốc). Miêu giá 苗稼:Mạ lúa và ngũ cốc, nói chung là việc trồng trọt ruộng rẫy (農事 nông sự).

27. Cẩu phú 苟富:Mới giàu lên chút đỉnh. Cẩu phú nhi kiêu:Mới giàu lên chút đỉnh mà kiêu căng phách lối. Cẩu:(1) Nếu (xem lại chú thích 1, cẩu hoặc). (2) Sơ sài, tạm bợ (苟且 cẩu thả).  Nhất nhật chi cẩu an, sổ bách niên chi đại hoạn dã 一日之苟安數百年之大患也[trần Lượng 陳亮, Thượng Hiếu Tông Hoàng Đế Đệ Nhất Thư 上孝宗皇帝第一書] (Tạm yên một ngày nhưng sẽ là mối lo lớn cho mấy trăm năm sau).

28. Cẩu miễn 苟免:Trốn tránh cho khỏi bị hình phạt, tử vong, v.v. Miễn 免:Thoát khỏi 脫. Sỉ 恥:Nhục, sỉ nhục, xấu hổ (羞愧 tu quý).  Việt Vương khổ Cối Kê chi sỉ 越王苦會稽之恥[Lã Thị Xuân Thu 呂氏春秋, Thuận Dân 順民] (Việt Vương Câu Tiễn đau khổ vì cái nhục ở Cối Kê). Cẩu miễn vô sỉ:Tránh né hình phạt mà không biết xấu hổ. Vương Lực phân biệt 3 chữ:tu 羞, sỉ 恥, nhục 辱:.

* Tu 羞 là xấu hổ (羞愧 tu quý) nhưng không chú trọng đến mức độ sự xấu hổ. Hại tu 害羞:Mắc cỡ. Tu đắc kiểm thông hồng 羞得臉通紅 (mắc cỡ đỏ mặt).

* 恥 và nhục 辱 dùng như danh từ thì đồng nghĩa nhau:sự việc đáng xấu hổ. Nhưng khi dùng như động từ thì chúng không đồng nghĩa.  Sỉ chi 恥之 (làm cho nó phải xấu hổ), nhục chi 辱之 (làm nhục nó). Công xúc tu sỉ 公觸羞恥 (làm cho mọi người nơi công cộng phải xấu hổ mắc cỡ).

29. Giá 嫁:Lấy chồng là giá 嫁, lấy vợ là thú 娶. Xuất giá 出嫁 (Lấy chồng và về nhà chồng). Thú thê 娶妻 (Lấy vợ). Giá thú 嫁娶 (Lấy chồng lấy vợ). Giá cũng có nghĩa là gả con gái cho ai.  Tích Tần Bá giá kỳ nữ ư Tấn công tử 昔秦伯嫁其女於晉公子 [Hàn Phi Tử韓非子, Ngoại Trừ Thuyết Tả Thượng 外儲說左上] (Ngày xưa Tần Bá gả con gái cho Tấn công tử). Từ đó nhân duyên chồng vợ gọi là duyên Tần Tấn. Chữ thú 娶 gồm chữ thủ 取(giữ lấy) hợp với chữ nữ 女, ý nói người đàn ông giữ lấy người con gái. Chữ giá 嫁 gồm chữ nữ 女 hợp với chữ gia 家, ngụ ý là gái về nhà chồng. Gái hư về nhà chồng thì gây tai hoạ cho nhà chồng. Vì thế chữ giá chuyển nghĩa là gây điều xấu cho người như nói vu oan giá hoạ 誣冤嫁禍 (vu khống điều oan ức cho người, gieo tai hoạ cho người). Hàn thị sở dĩ bất nhập ư Tần giả, dục giá kỳ họa ư Triệu dã 韓氏不入於秦者欲嫁其禍於趙也 [Sử Ký 史記, Triệu Thế Gia 趙世家] (Lý do mà họ Hàn không vào đất Tần là muốn gieo họa cho Triệu). Chú ý:Sở dĩ trong Cổ Hán ngữ để chỉ nguyên do, nhưng trong Hán ngữ hiện đại thì chỉ kết quả. Mại 賣:Bán. Mãi 買:Mua. Mại ác:Bán (gán) điều ác cho ai.

30. Cô 沽:(1) Mua (= mãi 買).  thành ngữ Cô danh điếu dự 沽名釣譽 (Mua danh câu tiếng:to fish for fame and compliments). (2) Bán (= mại 賣).  thành ngữ Đãi giá nhi cô 待價而沽 (Đợi được giá cao mới bán ra:to wait for the highest offer; nghĩa bóng ám chỉ những kẻ sĩ đợi người cầu thỉnh và hậu đãi mới chịu cộng tác). Hữu mỹ ngọc ư tư, uẩn độc nhi tàng chư:cầu thiện giá nhi cô chư? 有美玉於斯韞匵而藏諸求善賈而沽諸 [Luận Ngữ論語, Tử Hãn 子罕] (Có ngọc đẹp ở đây, nên cất trữ trong hộp hay là mong cầu được giá cao mà bán đi?). Chữ cô mãi trong bài đồng nghĩa với mại mãi (bán và mua). Cô mãi hư dự:Bán và mua cái danh tiếng hão huyền.

31. Bao 包:Bao che, bọc gói. Trữ 貯:Tích trữ, chất chứa. Bao trữ hiểm tâm:Chất chứa lòng dạ sâu hiểm ác độc.

THÁI THƯỢNG CẢM ỨNG THIÊN —太 上 感 應 篇

32. Toả 挫:(1) Bẻ gãy, làm cho ai hao tổn và thất bại (挫折 toả chiết, 折損 chiết tổn).  Nhuệ nhi bất toả 銳而不挫 [Hoài Nam Tử 淮南子, Thời Tắc 時則] (Tinh nhuệ và không bị đánh bại). (2) Áp chế 壓制:đè nén.  Bật vi chính,